Justyna Dąbrowska – Skąd wzięła się w Polsce swoista moda na patriotyzm, „patriotyczna koniunktura”? Coraz więcej sprzedaje się gadżetów z symbolem Polski Walczącej, ostatnio zaś jeden z producentów rozpoczął sprzedaż napojów energetycznych „Żołnierze Wyklęci”.

Dr Dobrochna Kałwa, Uniwersytet Warszawski: Bez wątpienia przełom XX i XXI wieku przyniósł nową propozycję („nową narrację”) opisu i oceny stosunku do historii narodowej w powojennej Polsce. Stwierdzano zatem, że polityka historyczna w powojennej Polsce (PRL i III RP) była wcześniej skierowana przeciwko upamiętnieniu ważnych z perspektywy pamięci narodowej, wydarzeń. W tak zakreślonych ramach zaproponowany został kanon miejsc pamięci narodowej, który z kolei stał się fundamentem nowej tożsamości. Intelektualna propozycja nowej polityki historycznej została przedstawiona w znannej książce „Pamięć i odpowiedzialność”, której współautorami byli m.in. Robert Kostro, Dariusz Gawin, Tomasz Merta. Tam, w ramach polemiki z nurtem krytycznej refleksji nad narodową przeszłością, autorzy przedstawili postulat zrównoważenia jej pamięcią o pozytywnych wydarzeniach i postaciach, które to powinny stać się fundamentem tożsamości narodowej. Postulaty te zostały zrealizowane w Muzeum Powstania Warszawskiego, którego kształt ideowy autorzy wspomnianej książki współtworzyli. Historia tej instytucji – towarzyszącego jej początkom sporu, ale przede wszystkim form działalności (od ewolucji wystawy głównej, przez działalność edukacyjną, wydawniczą, przekaz medialny i animację wydarzeń kulturalnych) – może być potraktowana jako studium przypadku szerszego zjawiska, zapoczątkowanego sukcesem Muzeum.

Po pierwsze, debata nad ideowym przesłaniem Muzeum ujawniła różnice w rozumieniu polityki historycznej, roli przeszłości w budowaniu wspólnot pamięci (narodowej, obywatelskiej, europejskiej).

Po drugie, sukces projektu upamiętnienia powstania warszawskiego sprawił, że Muzeum stało się punktem odniesienia, jeśli nie wzorcem, dla kolejnych projektów wykorzystujących najnowsze konepcje muzealnicze, animacji kulturalnej i nowych mediów (np. Fabryka Schindlera w Krakowie, Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie, Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku oraz — bez wystawy stałej – Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, Muzeum Historii Polski w Warszawie).

Do sukcesu nowej pamięci narodowej i pojawienia się „patriotycznej koniunktury”, obok sięgnięcia po nowoczesne media, przyczynił się przemyślany pod względem ekonomicznym i kulturowym projekt marketingu historycznego zorientowanego na „sprzedaż” pewnej narracji o wydarzeniach historycznych (i ich upamiętnianiu, czy raczej jego braku). Sięgnięto po narzędzia stosowane z powodzeniem na świecie, przede wszystkim w instytucjach kultury i edukacji historycznej, których celem jest promocja samej instytucji, jak i wydarzenia, które instytucja upamiętnia. Obok „gadżetów”, materialnej kultury  pamięci (w postaci przedmiotów-pamiątek nabywanych przez zwiedzających muzea, zabawki dla dzieci, przedmioty quasi-historyczne, konfekcja, materiały biurowe itd.), będzie to również wprowadzenie miejsca pamięci do przestrzeni publicznej (np. marsze pamięci, rekonstrukcje, uroczystości publiczne), ważna w dobie mediów 2.0 interakcja między Muzeum a jego odbiorcami, wreszcie wykorzystanie w marketingu zjawisk i działań należących do kultury popularnej i młodzieżowej (np. RPG, rekonstrukcje historyczne, aplikacje na smartfony, portale społecznościowe oraz, last, but not least, filmy dokumentalne, fabularne, seriale).

Celem tego marketingu jest zaspokojenie potrzeb i równocześnie obudzenie potrzeby na nowe formy uczestnictwa we wspólnocie narodowej w świecie dynamicznych zmian, które nie pozostały bez wpływu na dominujące narracje pamięci – „liberalno-europejską” i „narodowo-wspólnotową”).

JD – Jak wygląda w Polsce recepcja symboli narodowych? Czy dzisiaj one bardziej nas łączą, czy dzielą?

DK – Symbole narodowe nie są przedmiotem publicznej dyskuji, przynajmniej takiej, w której byłoby miejsce na krytyczną refleksję nad sposobami ich używania i nadużywania, choć taka refleksja jest niezbędna zważywszy na różnorodność form obecności symboli narodowych. Wszechobecność w przestrzeni publicznej i praktykach społecznych świadczy o tym, że symbole narodowe są traktowane są jako dobro nie tyle wspólne, integrujące, ale powszechnie dostępne. Popularne jest przekonanie, że każdy ma prawo do ich „dostosowywania na miarę potrzeb” lokalnych i indywidualnych. Przykładem tego może być zwyczaj  kibiców sportowych do umieszczania na fladze narodowej nazw miejscowości, z których pochodzą. 

JD – O czym świadczy taka moda, z punktu widzenia badacza historii?

DK: Najogólniej rzecz biorąc, o wieloaspektowości relacji między przeszłością i teraźniejszością. W tym kontekście, nauki historyczne są jednym z wielu dyskursów o przeszłości. Badacze historii dostarczają materiału, budulca dla innych dyskursów i form użytkowania historii. Po argumenty historyczne sięgają politycy legitymizujący swoje decyzje i poglądy, z ustaleń badaczy korzystają twórcy kultury. W kulturze popularnej elementy pamięci zbiorowej są również językiem komunikacji i przekazu atrakcyjnych treści. 

Zjawiska związane ze współczesną kulturą pamięci zbiorowej z pewnością świadczą o zachodzących zmianach społecznych, kulturowych i politycznych, które na razie są przedmiotem zainteresowania badaczy teraźniejszością (socjologów, kulturoznawców). Na badania historyków przyjdzie czas, gdy dzisiejsze fenomeny będą zamknięte w przeszłości.

JD – W jaki sposób chronić naszą historię i jej symbole? Czy kotwica Polski Walczącej powinna stać się symbolem zastrzeżonym, podlegającym szczególnej ochronie prawnej?

DK –  Ochrona prawna nie wydaje się skutecznym narzędziem, o czym świadczy powszechne ignorowanie zasad korzystania z symboli narodowych – flagi i godła. Nie chodzi w tym wypadku o liberalne prawo każdego do użytkowania symboli, co raczej przekonanie o byciu spadkobiercą i depozytariuszem tych  symboli.